Hırsızlık ya da Zarar Verme Gibi Davranışlar: Rehber
Çocuk ve ergenlerde görülen eşya çalma (hırsızlık) ve zarar verme/saldırganlık davranışları, çoğu zaman cezaya değil; altta yatan psikolojik ihtiyaçların doğru okunmasına ve sistemli bir plana ihtiyaç duyar. Bu rehber, aile ve okullara pratik bir yol haritası sunar.
Not: Aşağıdaki bilgiler eğitim amaçlıdır; risk içeren durumlarda profesyonel destek önceliklidir.
Davranışlar Nasıl Tanımlanır?
- Hırsızlık/Çalma: Başkasına ait eşyayı izinsiz almak, saklamak veya iade etmemek.
- Zarar verme: Kasıtlı vurma/itme, eşyaya zarar verme (vandalizm), hayvana eziyet gibi eylemler.
- Kapsam: Tekil olay ile tekrarlayan örüntü ayrımı önemlidir; güvenlik ve niyet değerlendirilmelidir.
Nedenler (İhtiyaç Temelli Bakış)
- Dürtü kontrol ve sınır test etme: Öz düzenleme becerilerinin gelişmemiş olması.
- Duygu düzenleme zorluğu: Öfke, kıskançlık, hayal kırıklığı; saldırganlıkla boşaltma.
- İlgi–aidiyet–statü ihtiyacı: Akran baskısı, gruba uyum, “görülme” arzusu.
- Merak ve gelişimsel etkenler: Küçük yaşta sahiplik kavramının tam oturmaması.
- Öğrenilmiş modeller: Ev/çevrede kurallara uyulmaması, “küçük yalanlar/kaçamaklar”.
- Akademik/duyusal gereksinimler: Dikkat/öğrenme güçlüğü, duyusal arayış (eşya karıştırma, parçalama).
- Stres–travma: Ayrılık, kayıp, şiddet tanıklığı gibi yaşam olayları.
Yaşa Göre Değerlendirme
| Yaş Grubu | Tipik Görünüm | Önerilen Yaklaşım |
|---|---|---|
| 3–5 yaş | Sahiplik kavramı zayıf, dürtüsel alma/atma davranışları. | Model olma, “izin isteme” oyunları, kısa ve net kurallar. |
| 6–9 yaş | Merak, akran etkisi; öfkeyle eşyaya/oyuncağa zarar. | Doğal sonuçlar, onarıcı pratikler, duygu düzenleme becerileri. |
| 10–14 yaş | Planlı saklama, grup içinde “cool” görünme çabası. | Onarıcı adalet, sorumluluk alma, problem çözme eğitimi. |
| 15+ yaş | Tekrarlayan ve gizli örüntüler, riskli akran ilişkileri. | Okul–aile–uzman iş birliği, gerekirse psikiyatrik değerlendirme. |
ABC Davranış Analizi (Kök Nedeni Bulma)
A (Öncesi) → B (Davranış) → C (Sonrası) zinciri, davranışı sürdüren etkeni gösterir.
| A (Tetik) | B (Davranış) | C (Sonuç/Ödül) | Müdahale |
|---|---|---|---|
| Markette “almayız” denmesi | İzinsiz atıştırmalık almak | Anlık tat/heyecan; çoğu kez fark edilmeme | Alışveriş öncesi liste, bütçe–seçim hakkı, kasada ödeme–iade pratiği |
| Tenefüste itilme/hakaret | Vurma/itme | Güç hissetme; karşı tarafın uzaklaşması | “Dur–Düşün–Seç” kartı, yetişkine sinyal, sosyal beceri oyunu |
| Ders zorluğu, çaresizlik | Defteri yırtma, sıraları tekmeleme | Derse ara; ilgi çekme | Mikro molalar, görevleri parçalara bölme, duygu düzenleme |
Evde Adım Adım Müdahale Planı
- Güvenlik: Yaralanma riski varsa ortamı hemen güvene alın.
- Sakin yansıtma: “Şu an çok öfkelisin; güvenli kalalım.” Kısa ve yargısız.
- Gerçekle yüzleştirme: Çalınan/zarar verilen eşyayı somutlaştırın; inkârı kışkırtmayın.
- Onarma–telafi: İade, özür, hasarı düzeltme; mümkünse emek temelli telafi.
- Doğal sonuçlar ve sınır: “Kırılan oyuncak bugün yenilenmez; yarın tamir deneyelim.”
- İzlem–pekiştirme: Küçük ilerlemeleri sözel olarak takdir edin; düzenli kontrol.
Okul ile İş Birliği
- Bireysel Destek Planı (BDP): Riskli zaman/alan haritası, sorumlu yetişkin, mola noktası.
- Davranış sözleşmesi: 2–3 net hedef (örn. “izin isteme”, “fiziksel temastan kaçınma”).
- Onarıcı uygulamalar: Özür mektubu, hasarı birlikte tamir etme, sınıfla güven tazeleme.
- Beceri öğretimi: Öfke termometresi, “yardım isteme” dili, akran arabuluculuğu.
Doğru–Yanlış (Kısa Kılavuz)
- Doğru: Davranışı hedefleyin, kişiliği etiketlemeyin (“çalmak yanlıştır” ≠ “sen hırsızsın”).
- Doğru: Somut onarım ve sorumluluk verin; uzun nutuklardan kaçının.
- Doğru: Tutarlı, kısa kurallar ve öngörülebilir sonuçlar.
- Yanlış: Aşağılama, utandırma, fiziksel ceza.
- Yanlış: Görmezden gelme veya “bir kereden bir şey olmaz” yaklaşımı.
Dürtü ve Duygu Düzenleme Araçları
- Dur–Düşün–Seç kartı: 1) Dur nefes al; 2) Seçenekleri say; 3) Güvenli olanı seç.
- 5’e kadar nefes: 4 saniye nefes al, 4 tut, 4 ver, 4 bekle (kutu nefes).
- Mikro mola: Su içme, pencereye bakma, kısa esneme.
- Alternatif davranış: “Vurmak yerine uzaklaş ve yetişkine söyle.”
Ne Zaman Profesyonel Destek?
- Tekrarlayan ve artan şiddet/planlı hırsızlık örüntüsü.
- Hayvana eziyet, yangın çıkarma gibi ciddi uyarı işaretleri.
- Silah/tehlikeli nesne kullanımı, ciddi yaralanma riski.
- Eşlik eden depresif belirtiler, yoğun kaygı, okul reddi.
- Madde kullanımı, riskli akran grupları.
Bu durumlarda çocuk/ergen psikoloğu ve gerekirse çocuk psikiyatristi ile değerlendirme planlanmalıdır.
Ebeveynler İçin Örnek Cümleler
- Hırsızlık sonrası: “Bu kalem senin değil. Şimdi iade edip özür dilemenin yollarını birlikte bulalım.”
- Zarar verme sonrası: “Öfkeliydin; vurmak güvenli değil. Hasarı nasıl onarabiliriz?”
- Akran baskısı: “Arkadaşların istese bile yanlış olanı yapmamak güç ister; birlikte alternatif bulalım.”
- Duygu yansıtma: “Kızgın ve utançlı hissedebilirsin; yine de onarımı yapacağız.”
İzleme Şablonu (Kısaca)
Haftalık tablo: tarih–tetikleyici–davranış–sonuç–onarma–not. 2–3 haftada bir ilerlemeyi gözden geçirin.
Kısaca Özet
Hırsızlık ve zarar verme davranışlarının kalıcı çözümü, güvenlik → gerçeği görmek → onarma → sınır ve doğal sonuçlar → beceri öğretimi → izlem döngüsünün tutarlı uygulanmasıyla mümkündür. Altta yatan ihtiyacı anlayan ve onarıcı yaklaşımı benimseyen aile–okul iş birliği, en güçlü koruyucudur.
