Korku, Utanma Gibi Duyguların Türleri

Duyguların Türleri: Kısa Çerçeve

• Birincil duygular: Korku, öfke, üzüntü, sevinç, iğrenme, şaşkınlık. Doğrudan bedensel tepkilerle hızla ortaya çıkar.
• İkincil (öz-bilinç) duygular: Utanç, suçluluk, mahcubiyet, kıskançlık, gurur. Sosyal normlara ve “başkası beni nasıl görüyor?” algısına dayanır.
• Duygu ailesi yaklaşımı: Bir duygunun hafif–orta–yüksek şiddette farklı alt türleri bulunabilir (ör. tedirginlik → korku → panik).

Korku Ailesi: Türler ve Örnekler

• Gelişimsel korkular: Küçük yaşta karanlık, yüksek ses, yabancı; ilkokulda ayrılık/okul; ergenlikte sosyal değerlendirme.
• Durumluk korku: Somut tehlike karşısında anlık ve işlevsel tepki (köpeğin havlaması).
• Öğrenilmiş korku: Olumsuz deneyim/çeşitli uyarılarla eşleşmiş (iğne, asansör).
• Kaygı (beklenti korkusu): Geleceğe yönelik “ya olursa?” senaryoları; somut tehlike olmadan da sürebilir.
• Fobi: Belirli nesne/duruma orantısız ve ısrarlı kaçınma ile giden yoğun korku.

Utanma Ailesi: Türler ve Ayrımlar

• Mahcubiyet: Küçük sosyal gaf/yanlışlık sonrası kısa süreli utanma (ör. sınıfta sırasını karıştırma).
• Suçluluk: Davranış odaklı pişmanlık (“Hata yaptım; düzeltmeliyim”). Onarıma motive eder.
• Utanç: Benlik odaklı olumsuz değerlendirme (“Ben kötü/eksik biriyim”). Geri çekilmeyi artırabilir.
• Sosyal kaygı/utangaçlık: Değerlendirilme korkusu, performans durumlarında kaçınma.

Korku vs. Kaygı: Hızlı Ayrım

• Korku: Şimdi–burada tehlike; beden alarmı hızlıdır (kalp çarpıntısı, kas gerilimi).
• Kaygı: Geleceğe dönük olasılıklar; düşünce döngüleri ve kaçınma davranışları öne çıkar.

Yaşa Göre Görünüm (Tablosuz Kısa Rehber)

3–6 Yaş

• Hayal–gerçek karışabilir: canavar, karanlık, yüksek ses.
• Kısa açıklama + oyunla duyarsızlaştırma (fenerle “gölge avı”).

7–10 Yaş

• Okul/performans, ayrılık ve sağlıkla ilgili kaygılar.
• Plan ve prova: “Sınav öncesi 3 nefes + 5 dakika gözden geçirme”.

11–17 Yaş

• Sosyal değerlendirme, beden/kimlik odaklı utanç ve kaygı.
• Bilişsel yeniden çerçeveleme: “Kanıtım ne? Alternatif açıklama ne?”

Tetikleyiciler ve Düşünce Kalıpları

• Felaketleştirme: “Rezillik çıkar, herkes güler.”
• Zihin okuma: “Öğretmen benden nefret ediyor.”
• Hepsi-ya da-hiçbiri: “Ya mükemmel olur ya boşuna.”
• Kaçınma döngüsü: Kısa vadede rahatlatır, uzun vadede korkuyu besler.

Ebeveynler İçin 6 Adımlı Destek

1. Gör–adlandır: “Korkmuş görünüyorsun; kalbin hızlı olabilir.”
2. Normalleştir: “Karanlıktan korkmak birçok çocukta olur.”
3. Beden araçları: 4–4–4 nefes, kas–gevşe, 5–4–3–2–1 duyular tekniği.
4. Düşünceyi esnet: “Kanıtımız ne? Başka ihtimal?”
5. Küçük adım maruziyet: Karanlıkta 1 dk → 3 dk → 5 dk gibi basamaklar.
6. Onarma ve gurur: Denemeyi takdir et, küçük ilerlemeyi görünür kıl.

“Cümle Bankası” – Korku/Utanma Anlarında

• “Duygun geçici; birlikte yönetebiliriz.”
• “Hata = öğrenme fırsatı. Ne deneyebiliriz?”
• “Şu an bedenini sakinleştirelim, sonra konuşalım.”
• “Davranışın hatalıydı; sen değersiz değilsin. Nasıl onarabiliriz?”

Doğru–Yanlış Kılavuzu

• Doğru: Duyguyu kabul et, davranışa sınır koy (“Korkman normal; yine de kapıyı çarpmayacağız”).
• Doğru: Kaçınma yerine basamaklı yaklaşım.
• Yanlış: Utandırma/etiketleme (“Korkak/utanmaz”).
• Yanlış: “Bir şey yok” diyerek duygu inkârı.

İzleme – Haftalık Mini Plan

• 3 tetikleyici yazın (yer/zaman/kişi).
• 1 beden aracı + 1 düşünce aracı seçin.
• Gün sonunda 1 küçük ilerlemeyi not edin.

Kırmızı Bayraklar – Ne Zaman Uzman?

• 2–4 haftayı aşan işlev kaybı (okul reddi, uyku/iştah bozulması).
• Yoğun kaçınma, panik atak benzeri ataklar.
• Süregelen utanç/suçluluk söylemleri ve geri çekilme.

Bu durumlarda çocuk/ergen psikoloğu ve okul rehberliğiyle değerlendirme planlamak uygundur.

Kısaca Özet

Korku güvenlik, utanma/suçluluk ise sosyal düzen işlevi görür. Duyguları türlerine ayırıp beden araçları + düşünce esnetme + küçük adım yaklaşımını kullanmak, çocukların dayanıklılığını artırır.